Unieke bloemstillevens van Joodse kunstenaar bij elkaar gebracht in Winterswijk: eigenaar weet nog niet wat ermee te doen

WINTERSWIJK - Soms vallen losstaande gebeurtenissen samen en dat gebeurde rondom Winterswijk als burgemeester Joris Bengevoord een opvallende mail in zijn volle mailbox tegenkomt. ‘Een leuke mail waarvoor ik uit de stoel kwam’ over een nog onbekend schilderij van Max van Dam, vrijwel identiek aan het schilderij van een vaas met bloemen dat sinds 1962 in het Winterswijkse gemeentehuis hangt. En dan is er iemand die ‘opruimt’ voor een verhuizing in Duitsland én een kunsthistorica die een boek schreef over deze uit Winterswijk afkomstige Joodse kunstschilder. Dat boek ‘Vastberaden en veelbelovend’ van Frederieke Jeletich dingt komend weekend mee voor het Beste Boek Achterhoek en Liemers van het erfgoedcentrum.

Voor even staan de twee bloemstillevens donderdagmiddag naast elkaar op schildersezels in het gemeentekantoor opgesteld. Ze worden door betrokkenen van musea en de aanwezige pers gadegeslagen. De een is wat groter dan de ander, de een is een zijaanzicht en de ander meer van bovenaf geschilderd. En dan blijkt dat toeval niet bestaat wanneer elk van de drie zijn of haar persoonlijke verhaal deelt over de twee te bewonderen kunstwerken van Max van Dam. “Soms doen dingen zich voor en komt de kans ze naast elkaar te zetten”, zegt Bengevoord.

Drie personen, drie gebeurtenissen en drie verhalen

De ‘iemand’ is de eigenaar van het schilderij, Paul van Doesburg. Hij weet niet goed raad wat te doen met het kleurrijke schilderij waar voor hem nog veel onbekendheden aan kleven. Maar het is Van Doesburgs herinnering die hem ernstig in twijfel brengt om het schilderij naar de kringloop te brengen. Zijn grootouders kochten het kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in de ontmoeting van Max’ familie als de jonge kunstenaar zelf en zijn familie op de vlucht slaan. Van Doesburg bood het werk aan bij het museum over de holocaust in Amsterdam, maar die slaat het aanbod af. “Ik dacht zelfs op een moment het werk dan maar naar de kringloop te brengen, maar de toedracht van waarom zijn grootouders het ooit kochten, maakte dat het schilderij continue in mijn gedachte was. Ik ben in de laatste weken constant mee bezig geweest.”

Zoektocht en onderzoek

Van Doesburgs dubben heeft gelukkig de tijd gerekt voor het boek dat Frederieke Jeletich schrijft over het tragische lot van Max van Dam in concentratiekamp Sobibor. In de verhaallijn toont ze de bewondering toont voor zijn productieve periode van zijn werken tegen de achtergrond van de moeilijke en extreme tijd en omstandigheden waarin hij leefde en werkte. Jeletich wil dat onder de aandacht wil brengen als eerbetoon aan de schilder en de andere Nederlandse slachtoffers. Met behulp van anderen weet de kunsthistorica nooit eerder gepubliceerde of geziene tekeningen en schilderijen te vinden. Zij stuit op het stilleven met de bloemen van Paul van Doesburg en zijn kunstwerk dat in het gemeentehuis in Winterswijk. Het boek over Max van Dam was in september af wat een reden voor een Elburgs museum een expositie over 80 jaar Sobibor completer te duiden.

Misschien is er nog een derde schilderij van dit tafereel geweest waarvan we het nog niet weten”

Het verhaal erachter over Sobibor

En dan drukt de verhuizing voor die Liebe in Duitsland, drukt Paul van Doesburg zijn dilemma voor de ruimte van twee naar één woning uit. De tentoonstelling in Elburg loopt ook op zijn eind en wordt het boek van Frederieke Jeltich genomineerd voor Beste Boek Achterhoek en Liemers. Er volgt een mail aan Joris Bengevoord, burgemeester van Winterswijk. Hij is in het najaar van 2023 naar Oost-Polen afgereisd om de herdenking in Sobibor bij te wonen waar de burgemeester naast demissionair premier Rutte een herdenkingssteen legt op de plek waar ooit het vernietigingskamp stond. Die steen met gedenkplaatje is voor Van Dam en de 126 andere slachtoffers uit Winterswijk en Bengevoord was daar om op 14 oktober de opstand in 1943 te herdenken. In dat jaar doen 150 medegevangenen een ontsnappingspoging maar wordt door de SS verijdeld. Het gevolg is dat omdat een Nederlander achter deze poging zat alle Nederlanders direct om het leven worden gebracht. Behalve Van Dam omdat hij aan het portret werkt van een SS’er. Zodra deze af is, wordt Max van Dam alsnog omgebracht.

En wat vertegenwoordigt de waarde van beide schilderijen?

Wat de waarde is van de schilderijen als je ze bij elkaar ziet? “Van waarde is dat mijn ouders het bewaard hebben vanwege het verhaal van mijn grootouders en aan mij hebben doorgegeven”, reageert Paul van Doesburg op de persvraag. “Ik ben blij dat de twee schilderijen zijn samengebracht. Dat geeft me tijdswinst voor wat ik uiteindelijk wil met het schilderij. Vanuit de geschiedenis is het een heel bijzondere schilderij.”

Bij Joris Bengevoord geeft die vraag een dubbel gevoel, geeft hij te kennen. “Er zijn zoveel mensen vermoord in Sobibor. Het verhaal dat Max van Dam in zijn vrijheid is bekneld, is het verhaal van nu en alle oorlogen in de wereld. Toen ik in Sobibor stond is daar het verhaal van Winterswijk en het achterliggende verhaal van ‘dit nooit meer’, maken het daadkrachtig.”

De ogen van de pers richten zich op wat de kunsthistorica voor het definitieve antwoord op wat de waarden van de twee Van Dams zijn. “De twee schilderijen zijn geen duo”, zegt ze expliciet. Max van Dam is aan het experimenteren geweest door het tafereel in verschillende perspectieven te schilderen. Of hij heeft het gedaan om er eenvoudige wijs meer van te maken omdat hij net bekend werd. Misschien is er nog een derde geweest waarvan we het nog niet weten”, zegt Frederieke Jeletich. Haar verwachting en hoop is dat met de aandacht die er nu komt er meer kunstwerken van Max van Dam boven water komen. “Want als mensen kunst niet meer herkennen dan verdwijnen dit soort stukken.”

In de Museumfabriek

Voorlopig verdwijnen de twee stillevens van Van Dam niet. In de Museumfabriek in Winterswijk is de verbouwing in de zomer afgerond en vanaf dan zal er hoek voor de werken van Max van Dam worden ingericht. “Het is dan nagenoeg klaar en mensen zullen die tentoonstelling dan kunnen zien”, zegt een van de aanwezigen betrokkenen van het Winterswijkse museum.